Yıllardır Türkiye ekonomisinin gündemini işgal eden bir kavram olan Cari açığı bu bölümde detaylıca ele alacağız. Cari açık nedir, nasıl hesaplanır? Türkiye neden her yıl cari açık veriyor? Neden cari fazla veremiyoruz gibi soruların cevaplarını ve merak ettiklerinizi bu sayfada bulabileceksiniz. Öyleyse cari açığın tanımıyla başlayalım.
Cari Açık Nedir?
Cari açığın asıl anlamı ülkelerin ihraç ettiği ürünlerden kazandığı paranın, ithal olarak satın aldığı ürünlere harcadığı paradan daha az olmasıdır. Yani cari açık, cari dengenin bozulmasına denir. Cari açığın giderilebilmesi için ülkelerin ihraç ettiği ürünlerden elde ettiği gelirin ithalata harcadığı paradan daha fazla olmasını sağlayacak politikalar uygulaması gerekir. Bunu başaramayan ülkelere ise dışa bağımlı ülke denilmektedir. Bu ülkeler topraklarını ve rezervlerini işleyemediği için dışa bağımlı hale gelmişlerdir.
Cari açıklığın oluşmasındaki en büyük etkenler ise; ülkelerin coğrafi konumu, siyasi stratejisi ve gelişmişlik düzeyidir. Cari açık nedir? sorusunun cevabı bu örnekle açıklanabilir:
Örneğin Hollanda gibi gelişmiş bir ülke tarımda yüksek teknoloji ürünleri kullanarak dünyada tarım sektöründe söz sahibi olan ülkelerden birisidir. Küçük yüzölçümü olmasına rağmen yüksek teknolojili tarım ürünleri sayesinde kaliteli sebze ve meyveler yetiştirerek bunları ürün haline getiriyor. Hollanda böylece ihracat yaparak cari fazlalık elde ediyor. Fakat diğer tarafta yine Hollanda’dan daha da gelişmiş olan İngiltere ise coğrafi konumdan dolayı pek çok gıda ürününü dışardan satın alıyor. Böylece İngiltere cari açık vermiş oluyor. Diğer bir tarafta ise kakaonun en çok çıktığı ülke olan Fildişi Sahili, ham maddeyi üretemediği için gelişmiş olan ülkelere doğrudan satmaktadır. Kakaoyu doğrudan ham olarak satın alan gelişmiş ülkeler ise kakaoyu işleyip çikolata üretmektedir. Bu sayede cari açık açık veren bu gelişmiş ülkeler karşılığını misli ile almaktadır.
Cari açıklık sadece ülkelerin alım satım dengesine göre değişmemektedir. Cari açıklığı etkileyen pek çok unsur vardır. Bu unsurlar başlıca şunlardır:
- Döviz kurunda yaşanan dengesizlik
- Ekonomide kontrolsüz büyüme
- Enflasyon dengesinin bozulması
- Ülkede ekonomide yaşanan durgunluk
- Ülkenin dış güçlere olan borcunun çok olması
- İhracata verilen önemin az olması
- Ülkeye giren döviz miktarı
Ülkelerin kasasını doğrudan ilgilendiren cari açıklık, tamamen yürütülen politika ile ilgilidir. Eğer bir ülkenin ekonomisi iyiyse ve hammaddeyi etkili kullanarak ihraç ediyorsa bu ülkede cari açık yerine cari fazlalık oluşacaktır. Cari fazlalığın en çok olduğu ülke ise tahmin edildiği üzere Çin’dir. Çin sanayi sektöründe en gelişmiş ülkedir. Ürettiği ürünleri dünyanın dört bir tarafına göndermektedir. Ucuz olan bu ürünlere talep çok olduğu için de Çin ekonomisi günden güne büyümektedir. Çin’de cari fazlalığın oluşmasındaki bir diğer etken ise Çin’in yüzölçümüdür. Geniş topraklara sahip olan Çin, kendine yetecek kadar mahsul yetiştirmektedir.
Cari Açık Nasıl Hesaplanır?
Cari açık nasıl hesaplanacağını öğrenmeden önce, cari açık nedir? Sorusuna yanıt verebiliyor olmak gerekir. Cari açıklığın hesaplanabilmesi için ülkelerin ödemeler ve dış borçlarının yani cari denge istatistiklerine ihtiyaç duyulur. Cari dengeyi oluşturan etkenler ise: mal dengesi, hizmet dengesi, döviz dengesi, kur dengesi ve yatırım gelirleri dengesidir. Bu unsurlara göre şekillenen cari açık, böylece dengelenir. Bu unsurların bir arada değerlendirilmesine ise cari denge denir.
Cari denge ise ülkelerin ihracattan kazandığı para ile ithalata harcadığı para arasındaki farktır. Bu farkın oluşmasında sigorta, turizm ve hizmet karşılığı alınan dövizin bozdurulması etkilidir. Örneğin yurt dışında çalışan birisi o ülkeden dövizi getirerek kendi ülkesinde bozdurursa cari fazlalık oluşmasını sağlar. Fakat Türkiye’de çalışıp da parasını yurt dışında harcayan biri ise ülkesinin cari açıklık vermesine neden olur. Bu gibi unsurların toplamında ise cari açıklık hesaplanır.
Türkiye Neden Cari Açık Veriyor?
Türkiye 4 mevsimi yaşayan, verimli toprak ve rezervlere sahip olan bir ülkedir. Fakat geçmişten bugüne kadar Türkiye daima cari açık sorunu yaşamıştır. Bu sorunun temeline inildiğinde aslında pek çok neden vardır. Sorunların nedenine inmeden önce cari açığın tanımını bilmek önemlidir.
Cari açık, ülkelerin ihracattan elde ettiği gelirin, ithal ettiği ürün fiyatından düşük olarak cari dengenin ekside olmasına denilmektedir.
Türkiye son yıllarda ihracatını ciddi oranda artırmıştır. Özellikle pandemide, kimya sektöründe rekor düzeylere ulaşılmıştır. Hemen hemen her sektörde ihracatını artıran Türkiye’nin dolaylı olarak ithalatında da artış olmuştur. Türkiye’nin ithalatta en büyük gideri enerjidir. Doğalgaz ve petrol ithalatı olmasa 2022 yılında neredeyse cari fazla verebilecek bir konuma gelinmiştir. Ancak enerji fiyatlarında yaşanan yükselişler ithalat tarafına ciddi yük bindiriş ve Türkiye 2022 yılında da cari açık vermeye devam etmiştir. Tabi ithalat kanadında sadece enerji sektörü bulunmuyor. İhraç edilen ürünlerin hammaddelerinin ithal edilmesi gibi bir sorunda söz konusu.
Bu sorunlardan ilki Türkiye’nin hammaddeyi işleyememesidir. Örneğin fındık üretiminde Türkiye dünyada birinci sıradadır ama İtalya, Almanya ve Belçika gibi ülkeler bu fındıkları Türkiye’den ithal ederek fındık içerikli yiyecekler üretip bunu tekrardan Türkiye’ye satmaktadır. Böylece gelir dengesinde bozukluk olan Türkiye cari açık vermektedir.
Ayrıca cari açıklığın oluşmasındaki en büyük etkenlerden birisi de ekonomik krizlerdir. Türkiye ekonomik olarak çok fazla sancı çekmiş bir ülkedir. Haliyle yaşanan ekonomik krizler, direkt ülke kasasını etkileyerek alım gücünü de düşürmüştür.
Bunlara ek olarak enerjide dışa bağımlılık, ülkenin dış güçlere olan borç seviyesi, döviz kuru, sermayelerin kısa süreli ülkeye girişi, ekonomide istikrarsızlık ve gelir dengesinin az olması da cari açıklık oluşmasına neden olmaktadır.
Enerji Sektörünün Cari Açık İçin Önemi
Cari açık en çok enerji, rezerv ve tarıma bağlıdır. Örneğin Rusya doğalgaz üretiminde dünyada söz sahibi olan ülkelerin başında yer alır. Rusya ters düştüğü ülkelere gaz akışı sağlamayı keserek ülkenin enerji ihtiyacını başka yerlerde aramasına neden olmaktadır. Bu ülkeler ise gazı Rusya’dan anlaştığı fiyattan daha pahalıya almaktadır. Böylece Rusya’ya bağımlı olan ülke cari açık verir.
Bir diğer örnek ise Afrika ülkelerinden çıkan elmas rezervleridir. Elmasların sadece fiziksel olarak çıkartıldığı gelişmemiş bu ülkelerde, elmasların çoğunluğuna ulaşılamamıştır. Fakat gelişmiş teknolojide makinelere sahip olan İngiltere, bu ülkelere giderek buradaki elmasların tamamını çıkarmaktadır. Daha sonra bu elmasları işleyerek yüzük, kolye ve küpe gibi takılara çevirerek dünyanın birçok ülkesine ulaştırmaktadır. Bu gibi örnekler dünyada oldukça fazladır. Asıl olan ülkelerin ekonomisinin sağlam olmasıdır.
Türkiye Cari Fazla Verebilir mi?
Cari açıkta olduğu gibi cari fazlanın tanımını yapmak da oldukça basit. Cari fazla verebilmek için yurt dışına ihraç ettiğiniz ürünlerin gelirinin, yurt dışından ithal ettiğiniz ürünlerden fazla olması gerekir. Türkiye, enerjide dışa bağımlı bir ülke olduğu için cari fazla verebilmesi oldukça zordur. İlerde doğalgaz ve petrol rezervleri bulunur ve bunlar ülkemizin enerji ihtiyacını karşılayacak düzeyde olursaişler değişebilir. Bu durumda cari fazla veren bir ülke konumuna gelebilir Türkiye. Diğer türlü enerjide dışarıya bu kadar bağımlıyken çok zor görünüyor.
Türkiye’de diğer bir sorun ise enflasyon ve döviz kuru. Bu ki faktör yükseldikçe her ne kadar ihracat gelirleri artıyor gibi görünse de, ithalat girdi maliyetleri de artıyor. Türkiye’nin ithalatı, ihracatından fazla olduğu için de döviz kurunun yükselmesi Türkiye için negatif bir durum olarak karşımıza çıkıyor. Son dönemde dolar endeksi tarafında yaşanan yükseliş, hükümetin döviz kurundaki yükselişe karşın faiz hamlesini ortadan kaldırılması sonrasında sert değer kaybeden Türk Lirası nedeniyle de rekor cari açıklar gelmeye devam ediyor. Tabloda dolar kurunun yükseldikçe enflasyonu da nasıl yukarı doğru taşıdığı görülüyor.
Türkiye’nin ihracatı genellikle katma değer yüksek ürünler değil. Yani Apple gibi bir ürünü üretiyor ve ihracat yapıyor olsanız, sizin enerji ithalatınız yüksek olsa bile bu açığı kapatabilirsiniz. Ancak tekstil ürünleri, kimya sektörü ürünleri ile yapılan ihracatın ithalatı karşılama oranı maalesef ki düşük kalıyor. Bu nedenle de Türkiye cari açık veriyor. Yıllardır cari açık kavramı Türkiye’nin gündeminden düşmemeye devam ediyor. Bundan sonra da gündemde kalmaya devam edecek gibi görünüyor.
